Qaşqay dili

Qaşqay dili
Qaşqay dili
Orijinal adı	Qaşqaycə / Ğəşğayi / Qəşqayi / Türki / Qaşqay dili
Ölkə	İran
Region	Fars ostanı
Danışanların ümumi sayı	1 500 000 (1997)
Təsnifatı
Kateqoriya	Avrasiya dilləri
	türk dilləri Ortaq türk dili Oğuz dilləri Southern Oghuz[vd] Qaşqay dili
Yazı	ərəb əlifbası, latın əlifbası
Dil kodları
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	qxq
Ethnologue	qxq
IETF	qxq
Glottolog	qash1240

Qaşqay dili və ya Qaşqay dialekti — İranda təxminən 1,5 milyon Qaşqayın danışdığı və oğuz dil qrupuna aid türk dili və ya Azərbaycan dilinin dialekti.

Qaşqay dili Azərbaycan dilinə çox yaxındır və bir neçə mütəxəssis tərəfindən bu dilin ləhcələrindən birisi kimi qəbul edilir.^[1]^[2] Qaşqayların əslən Azərbaycandan (Ərdəbil və ətraf ərazilərdən) 16-cı əsrdə İranın cənubuna köçürülmüş bir toplum olması bu fikrin əsaslı olduğunu qənaətləndirir. Alman əsilli altayşünas və türkoloq Gerhard Dörfer Qaşqay dialektini Azərbaycan dilinin dialektlərinin 10-cu qrupuna aid edir.^[3]

Coğrafi yayılma

Fars ostanı: Şiraz, Firuzabad, Qir və Karzin, Xünc, Mərvdəşt, Zərgan, Beyza, Cəhrüm, Abadə, Kəvar, Laristan, Zərrindəşt, Fəraşbənd, Kazirun, Kuhçenar, İqlid, Sipidan və Məməsəni şəhərləi.

İsfahan ostanı: Şəhrza, Səmirüm, Dehagan, Lincan və Fəridən şəhərləri.

Çahar-Mahal və Bəxtiyari ostanı: Bürucin, Şəhrikürd və Saman şəhərləri.

Kohgiluyə və Boyer-Əhməd ostanı: Gəçsaran

Buşehr ostanı: Dəştistan, Dəşti və Buşehr şəhərləri.

Xuzistan ostanı: Əhvaz, Həftkel, Omidiyə və Ramhürmüz şəhərləri.

Tarixi

XX əsrə qədər Qaşqay dilində ədəbiyyata rast gəlinmir. Bu dil barədə ilk qeydlər Aleksandr Romaskeviç və Avrel Şteyn tərəfindən aparılmışdır. Aleksandr Romaskeviç Şiraz bölgəsində yaşayan qaşqayların 35 xalq mahnısını toplamışdır.Romaskeviç və Kovalskinin fikirlərincə Qaşqay dili Azərbaycan dilinin bir ləhcəsidir. Karl Henrix Menqes isə bu dilin Osmanlı türkcəsinin bir qolu olduğunu düşünürdü.

Demoqrafiya

İranda 1982-ci (hicri-şəmsi 1361-ci) ildə aparılan siyahıyaalmanın nəticələrinə görə, köçəri qaşqayların ümumi sayı 200.000 idi. 1997-ci ildə aparılan araşdırma nəticəsində təxminən 1,5 milyon adamın (burada yalnız köçəri həyat tərzi sürən qaşqaylar nəzərə alınmışdır) qaşqay dilində danışdığı ehtimal olunmuşdur.

Müqayisə

Müqayisə
Azərbaycanca	Qaşqayca
Ata, baba (dialekt söz), dədə (dial.), bava (dial.), aba (dial.), qaqqa (dial.), qağa (dial.)	Bova / Bowa, ata
Ana, nənə (dial.), aba (dial.), adiy (dial.), ciyi (dial.), ciji (dial.), cici (dial.)	Ana, nənə
Oğul	Oğul
Kişi (erkək mənasında)	Kişi
Qız	Qız, qez (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı)
Gəlin	Gəlin
Qayınana, qaynana (xalq arasındakı tələffüz variantı), qaynənə (dial.), qəynənə (dial.)	Qəynənə
Ürək, ürəy / ürey (xalq arasındakı tələffüz variantı), yürək (dial.)	İrəg, ürəg
Qan	Qan
Baş	Baş
Saç, tük, qıl	Tik, qel (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı)
Göz	Gez (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı), göz
Kirpik, kirpik (dial.)	Kirpig
Qulaq	Qulaq
Burun	Burn
Barmaq	Burmaq
Baldır	Ballır
Qarın	Qarn
At	At
İnək, sığır	Seğer (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı)
İt, köpək	Kepək (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı)
Ev, əv (dial.), öy (dial.)	Əv
Çadır	Çador (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı)
Ox, tir (farscadan alınma, arxaik söz; əsasən ədəbiyyatda istifadə olunur)	Ox, tir
Od, alov	Ot
Kül	Kil, kül
Su	Su
Göl	Gel (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı), göl
Gün, günəş	Gin, gün
Bulud	Bulut
Ulduz	Ulluz
Ağac, ağaj (xalq arasındakı tələffüz variantı)	Ağaj
Allah, Tanrı, Xuda	Allah, Tarı, Xoda (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı)
Yeni, yengi (köhnəlmiş, arxaik tələffüz; hazırda həmçinin dialekt)	Yengi
Göy	Gey (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı), göy
Ağ	Aq
Qara, qərə / ğərə (dial.)	Qərə
Qırmızı, qızıl ("qırmızı rəng" mənası köhnəlmiş olan bir söz)	Qızıl
1 — Bir	Bir, yek (farscadan alınma)
2 — İki	İkki / iki / ikke / ekki, do / dö (farscadan alınma)
3 — Üç	Üç, üs, ış, üş,
4 — Dörd	Dörd, dört, dörth
5 — Beş	Beş, penc / pənc (farscadan alınma)
6 — Altı	Altı, alti
7 — Yeddi	Yeddi, hef / həft (farscadan alınma)
8 — Səkkiz	Seggiz / Sakkiz
9 — Doqquz	Doğğuz
10 — On	On / Dəh (farscadan alınma)
20 — İyirmi, yirmi / igirmi (xalq arasındakı tələffüz variantı)	Yirmi / igirmi, bist (farscadan alınma)
30 — Otuz	Ottiz / Ottuz / Otuz
40 — Qırx	Qırx / Ğerx / Ğirx
50 — Əlli	Əlli / elli
60 — Altmış	Altmış
70 — Yetmiş	Yetmiş / Yethmiş, həftad (farscadan alınma)
80 — Səksən, səysən (xalq arasındakı tələffüz variantı), həştad / həştat (farscadan alınma və xalq arasında istifadə olunan söz)	Səksen / səğsen / səhsan, həştad / heştad (farscadan alınma)
90 — Doxsan	Doqsan / Neved / Nəvəd / Navəd (farscadan alınma)
100 — Yüz	Üz / yüz
1000 — Min	Min / Hezar / həzar (farscadan alınma)

İstinadlar

↑ ¹ ² Ethnologue. "Qashqa'i: a language of Iran". Ethnologue: Languages of the World, Fourteenth edition (ingilis). www.ethnologue.com. 2016-04-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-11.
↑ ¹ ² Ethnologue. "Qashqa'i". Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition (ingilis). www.ethnologue.com. 2016-07-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-11.
↑ Fascicle 3. — VIII. Azeri Turkish (author G. Doerfer), pp. 245–248. // Encyclopaedia Iranica. Volume III: Atas-Bayhaqi, Zahir-Al-Din. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 1989, 896 pages. ISBN 9780710091215

Orijinal mətn (ing.)

... Azeri dialects. We may distinguish the following Azeri dialects (see Širäliev, 1941 and 1947): (1) eastern group: Derbent (Darband), Kuba, Shemakha (Šamāḵī), Baku, Salyani (Salyānī), and Lenkoran (Lankarān), (2) western group: Kazakh (not to be confounded with the Kipchak-Turkic language of the same name), the dialect of the Ayrïm (Āyrom) tribe (which, however, resembles Turkish), and the dialect spoken in the region of the Borchala river; (3) northern group: Zakataly, Nukha, and Kutkashen; (4) southern group: Yerevan (Īravān), Nakhichevan (Naḵjavān), and Ordubad (Ordūbād); (5) central group: Ganja (Kirovabad) and Shusha; (6) North Iraqi dialects; (7) Northwest Iranian dialects: Tabrīz, Reżāʾīya (Urmia), etc., extended east to about Qazvīn; (8) Southeast Caspian dialect (Galūgāh). Optionally, we may adjoin as Azeri (or “Azeroid”) dialects: (9) East Anatolian, (10) Qašqāʾī, (11) Aynallū, (12) Sonqorī, (13) dialects south of Qom, (14) Kabul Afšārī. ...

[qiet14-1] ¹ ² Ethnologue. "Qashqa'i: a language of Iran". Ethnologue: Languages of the World, Fourteenth edition (ingilis). www.ethnologue.com. 2016-04-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-11.

[qiet15-2] ¹ ² Ethnologue. "Qashqa'i". Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition (ingilis). www.ethnologue.com. 2016-07-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-11.

[3] Fascicle 3. — VIII. Azeri Turkish (author G. Doerfer), pp. 245–248. // Encyclopaedia Iranica. Volume III: Atas-Bayhaqi, Zahir-Al-Din. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 1989, 896 pages. ISBN 9780710091215

Orijinal mətn (ing.)

... Azeri dialects. We may distinguish the following Azeri dialects (see Širäliev, 1941 and 1947): (1) eastern group: Derbent (Darband), Kuba, Shemakha (Šamāḵī), Baku, Salyani (Salyānī), and Lenkoran (Lankarān), (2) western group: Kazakh (not to be confounded with the Kipchak-Turkic language of the same name), the dialect of the Ayrïm (Āyrom) tribe (which, however, resembles Turkish), and the dialect spoken in the region of the Borchala river; (3) northern group: Zakataly, Nukha, and Kutkashen; (4) southern group: Yerevan (Īravān), Nakhichevan (Naḵjavān), and Ordubad (Ordūbād); (5) central group: Ganja (Kirovabad) and Shusha; (6) North Iraqi dialects; (7) Northwest Iranian dialects: Tabrīz, Reżāʾīya (Urmia), etc., extended east to about Qazvīn; (8) Southeast Caspian dialect (Galūgāh). Optionally, we may adjoin as Azeri (or “Azeroid”) dialects: (9) East Anatolian, (10) Qašqāʾī, (11) Aynallū, (12) Sonqorī, (13) dialects south of Qom, (14) Kabul Afšārī. ...

[1]

[2]

[3]

Türk dilləri
Qədim türk dili †
Bulqar dilləri	qədim: Avar (türk) dili †¹ • Bulqar dili † • Hun dili †¹ • Xəzər dili †¹ müasir: Çuvaş dili (dialektləri: üst dialektləri, alt dialektləri; Malokaraç ləhcəsi)
Qədim türk dilləri	Qədim qırğız (Yenisey-qırğız) dili † • Orxon-Yenisey (qədim türk) dili • Uyğur runa (Orxon-uyğur) dili †
Dağlıq Altay (mərkəzi-şərqi) dilləri¹	Qırğız-qıpçaq dilləri³: Qırğız dili (Şimali qırğız dili dialektləri, Fərqanə-qıpçaq dili (†), Cənubi qırğız dili dialektləri) • Tubalar dili² • Cənubi Altay dili (dialektləri: Sibir tatar - cənubi Altay dialektləri¹, Əsl Altay dili (oyrot, Altay-kiji), Telengit ləhcəsi, Teleut ləhcəsi) Şimali Altay dilləri¹: Şor dilinin kondom dialekti² • Çulım dilinin aşağı çulım dialekti² • Şimali Altay dili (dialektləri: Kumandin ləhcəsi, Çelkan ləhcəsi) • Sibir tatar dili - Şimali Altay dialektləri
Qarluq dilləri¹	Qədim qarluq dili † Qarluq-uyğur dilləri¹: Qədim uyğur dili † • Qaraxani (qaraxani-uyğur) dili † • Xələc dili (arğu)¹ Qarluq-Xorəzm dilləri¹: ədəbi qədim yazılı — Xorəzm-türk dili † • Çağatay dili † • Türki dili † (Povolj türkisi)¹ müasir — Ayni (əynu) dili ‡² • İli-türk dili¹ • Lobnor dili ‡¹ • Sibir tatar dili — qarluq dialektləri¹ • Özbək (qarluq) dili • Uyğur (yeni uyğur) dili (dialektləri: Xotan dili) • Xoton dili (†) ‡¹ • Cənubi qırğız — qarluq dili dialektləri²
Qıpçaq dilləri	Qədim qıpçaq dili † Noqay-qıpçaq dilləri — Alabuqat-noqay dili² • Həştərxan-noqay dili² • Qazax dili • Qaraqalpaq dili • Noqay dili • Sibir tatar — noqay dialektləri¹ • Krım-tatar dilinin çöl dialekti • Özbək-noqay dili (özbək dilinin qıpçaq dialektləri) ‡² • Fərqanə-qıpçaq — noqay-qıpçaq dielktləri² • Cənubi qırğız dili — noqay-qıpçaq dialektləri² • Yurtov-noqay dili² Povolj-qıpçaq dilləri — Başqırd dili • Sibir tatar dili¹ (dialektləri: Baraba dili, Tobol-irtış dialekti, Tom dialekti) • tatar-başqırd idiomu² • tatar dili (dialektləri: Kazan dialekti, Mişar dialekti; Kryaşen dialekti¹) Poloves-qıpçaq dilləri — Qədim polovets (Kuman) dili † • Qəraim dili (dialektlər: Qal dialekti, Krım dialekti¹, Traka dialekti) • Krım-tatar (Ədəbi dili, Krımçaq dili², Krım-tatar dilinin orta dialekti, Urum (azovyanı) — qıpçaq şivələri²) • Qafqaz¹ (Erməni-qıpçaq dili †, Qaraçay-balkar dili, Qumuq dili) • Məmlük-qıpçaq dili †¹
Oğuz dilləri	Qədim oğuz dili † Pəçənək dili †¹ • Salar dili • Şimali özbək (ikan-qarabulağ) dili¹ Oğuz dilləri — Azərbaycan dili (dialektləri, Türk-tatar dili) • Aynallu² • Çəpni dili • Əfşar dili² • Balkan-qaqauz dili • Qaqauz dili • Qaşqay dili² • Osmanlı dili † • Səlcuq dili² • Suriya-türkmən dialektləri² • Kirmanşahın Sunqur şivəsi • Türk dili (dialektləri: Kipr dialekti, Salk dili) • Türkmən dili (dialektləri: Truxmən dili) • Urum (azovyanı) — oğuz şivələri • Xorasan-türk dili (dialektləri: Bocnurdi dili) • Xarəzm dili (özbək dilinin oğuz dialektləri)² • Krım-tatar dilinin cənub sahil dialekti
Sayan (tobas) dilləri	çol dilləri — Kök-monçak dili • Tıva dili • Səngəl dili tayqa dilləri — Şərqi tıva dili dialektləri² • Soyot-satan dili (dialektləri.: soyot, uryanxay, satan) • Tofalar dili
Xakas (qırğız) dilləri	Sarıq-yuqur (xara-yoqur) dilləri • Fuyuy-qırğız dili Xakas-altay (əsl Xakas) dilləri — Şor dilinin mras dialekti² • Çulım dilinin orta çulım dialekti² • Xakas dili (dialektləri: kaçin dialekti, Qızıl dialekti, Saqay dialekti, Şor dialekti)
Yakut dilləri	"A"laşan yakut dili dialektləri • "O"laşan yakut dili dialektləri, o cümlədən Dolqan dili², Ədəbi yakut dili
Qarışıq türk dilləri və dil qrupları	Altay (Dağlıq Altay, Oyrot) dili • Krım-tatar dili • Sibir tatar dili • Özbək dili • Urum (azovyanı) dili • Fərqanə-qıpçaq dili (†) • Çulım dili • Şor dili • Cənubi qırğız dili dialektləri qarışıq dil qrupları: Qarluq dilləri • xakas, şimali Altay və qırğız-qıpçaq dillərinin birləşməsi
Yazısı	Orxon-Yenisey runaları • Bolqar runaları • Yanalif • Qədim uyğur yazısı
Qeyd: ¹ dilin və ya dil qrupunun təsnifatı mübahisəlidir, dil və ya dil qrupu hipotetikdir (bax: Türk dillərinin təsnifatı); ² "dil" terminin tətbiqi mübahisəlidir, "Dil və dialekt" problemi; ³ mümkündür ki, qıpçaq dilidir; † Ölü, bölünmüş və ya dəyişilmiş dillər; (†) Mümkündür ki, ölü dildir; ‡ qarışıq dillər

Qaşqay dili

Mündəricat

Coğrafi yayılma

Tarixi

Demoqrafiya

Müqayisə

İstinadlar

Naviqasiya menyusu

Qaşqay dili

Coğrafi yayılma

Tarixi

Demoqrafiya

Müqayisə

İstinadlar

Naviqasiya menyusu

Axtar